Ceramica a Figure Rosse da Taranto
E' stata analizzata tramite un approccio multi-tecniche, un'ampia campionatura di frammenti di ceramica apula a figure rosse (V-IV sec. d. C.) proveniente da Taranto
La composizione elementare dei corpi ceramici è stata ottenuta tramite Spettrometria di Massa a Plasma Induttivamente Accoppiato (ICP-MS), mentre la composizione mineralogica degli impasti è stata valutata tramite Microscopia Ottica in luce polarizzata (OM), Microscopia Elettronica a Scansione (SEM-EDS) e Diffrazione a Raggi X per Polveri (PXRD).
I risultati ottenuti dal trattamento statistico dei dati composizionali, combinati con quelli estratti dalla composizione mineralogica degli impasti, hanno permesso di formulare ipotesi circa la provenienza degli oggetti e la tradizione tecnologica delle officine coinvolte.
In tal modo è stato possibile iniziare a comprendere, per i campioni analizzati, la relazione esistente tra tecnologia ceramica, espressione artistica e pratica produttiva dell'officina.
Si riportano di seguito tabelle e figure riassuntive dei campioni esaminati e dei risultati ottenuti, oggetto del lavoro
"Lorena Carla Giannossa, Rosa Maria Mininni, Rocco Laviano, Fabrizio Mastrorocco, Maria Cristina Caggiani, Annarosa Mangone, AN ARCHAEOMETRIC APPROACH TO GAIN KNOWLEDGE ON TECHNOLOGY AND PROVENANCE OF APULIAN RED FIGURED POTTERY FROM TARANTO, Archaeol Anthropol Sci (2016). doi:10.1007/s12520-016-0345-9".
|
Attribution (painters or workshops) |
Identification number |
Sample |
cluster |
archaeological site of Arsenale |
Darius Painter |
51381 |
FT 01 |
A1 |
Darius Painter |
227162 |
FT 19 |
A1 |
|
Darius Painter |
227196 |
FT 26 |
A1 |
|
Darius Painter |
227199 B |
FT 29 B |
A1 |
|
Darius Painter |
227219 |
FT 57 |
A1 |
|
Darius Painter |
227229 |
FT 58 |
A1 |
|
Darius Painter |
227231 |
FT 59 |
A1 |
|
Darius Painter |
227130 |
FT 48 |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227205 |
FT 35 |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227206 |
FT 36 |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227161 A |
FT 53 A |
B2 |
|
Darius Painter’s workshop |
227161 B |
FT 53 B |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227163 A |
FT 54 A |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227163 B |
FT 54 B |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227183 |
FT 56 |
B1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227247 |
FT 62 |
A1 |
|
Darius Painter’s workshop |
227255 |
FT 63 |
A1 |
|
PisticciPainter |
52231 A |
FT 64 A |
A1 |
|
AmikosPainter |
227201 |
FT 31 |
A1 |
|
Amikos Painter’ workshop |
227202 |
FT 32 |
A1 |
|
Amikos’ workshop |
227203 |
FT 33 |
A2 |
|
Amikos’ workshop |
227204 |
FT 34 |
A1 |
|
SchwerinGroup |
227068 |
FT 10 |
B2 |
|
Underworld Painter |
227237 |
FT 61 |
A1 |
|
Truro Painter |
227184 |
FT 21 |
B1 |
|
Truro Painter |
227185 |
FT 22 |
B1 |
|
Truro Painter |
227001 |
FT 03 |
B1 |
|
Truro Painter |
227002 |
FT 04 |
B1 |
|
Truro Painter |
227007 |
FT 09 |
B1 |
|
Truro’s workshop |
227003 |
FT 05 |
B1 |
|
Truro’s workshop |
227004 |
FT 06 |
B1 |
|
Hoppin Painter |
227186 |
FT 23 |
B1 |
|
Tarpoley Painter |
227129 |
FT 47 |
B1 |
|
Tarpoley Painter |
227159 |
FT 18 |
B1 |
|
|
227092 |
FT 12 |
A1 |
|
|
227094 |
FT 14 |
A1 |
|
|
227095 |
FT 15 |
A1 |
|
|
227006 |
FT 08 |
B1 |
|
|
52231 B |
FT 64 B |
B2 |
|
|
227179 |
FT 20 |
B1 |
|
|
227207 |
FT 37 |
A1 |
|
|
227200 A |
FT 30 A |
B1 |
|
|
227200 B |
FT 30 B |
B1 |
|
|
227200 C |
FT 30 C |
B1 |
|
|
227005 |
FT 07 |
B1 |
|
|
227091 |
FT 11 |
B1 |
|
|
227093 |
FT 13 |
B1 |
|
|
227096 |
FT 16 |
B2 |
|
|
227097 |
FT 17 |
B1 |
|
|
227190 |
FT 24 |
A1 |
|
|
227194 |
FT 25 |
B1 |
|
|
227197 |
FT 27 |
B1 |
|
|
227198 |
FT 28 |
B1 |
|
|
227208 |
FT 38 |
B1 |
|
|
227209 |
FT 39 |
A1 |
|
|
227563 |
FT 41 |
B1 |
|
|
A1513 A |
FT 42 |
B1 |
|
|
A1513 B |
FT 43 |
B1 |
|
|
A1513 C |
FT 44 |
B1 |
|
|
227009 |
FT 46 |
B2 |
|
|
227142 |
FT 51 |
A1 |
|
|
227143 |
FT 52 |
B1 |
|
pottery workshop [Dell’Aglio 2002] |
|
51703 |
FT 02 |
|
|
196086 |
clay 1 |
|
|
|
197190 |
clay 2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sample |
Element concentration |
|||||||
|
(wt %) |
(μg g-1) |
||||||
|
Fe |
Al |
Mg |
Ca |
Mn |
Ni |
Cr |
Ce |
FT01 |
4.70 |
9.63 |
1.53 |
6.30 |
768 |
74 |
132 |
76 |
FT19 |
4.96 |
9.56 |
1.51 |
7.81 |
880 |
67 |
142 |
73 |
FT26 |
4.99 |
11.08 |
1.57 |
6.99 |
879 |
59 |
135 |
73 |
FT29b |
4.89 |
11.14 |
1.66 |
8.21 |
936 |
64 |
134 |
82 |
FT57 |
5.21 |
8.91 |
1.53 |
5.57 |
801 |
59 |
142 |
78 |
FT58 |
5.28 |
9.07 |
1.54 |
8.14 |
833 |
55 |
135 |
80 |
FT59 |
5.03 |
8.54 |
1.47 |
7.30 |
753 |
56 |
122 |
77 |
FT35 |
5.29 |
10.36 |
1.64 |
7.60 |
953 |
66 |
134 |
75 |
FT36 |
5.32 |
10.27 |
1.66 |
6.04 |
983 |
83 |
144 |
77 |
FT54A |
5.06 |
10.07 |
1.45 |
6.33 |
884 |
59 |
147 |
84 |
FT54B |
5.25 |
10.40 |
1.49 |
6.75 |
926 |
65 |
161 |
94 |
FT62 |
5.42 |
9.32 |
1.58 |
8.40 |
884 |
56 |
125 |
68 |
FT63 |
5.31 |
9.44 |
1.56 |
8.20 |
685 |
54 |
123 |
75 |
FT46 |
3.26 |
9.21 |
1.12 |
4.05 |
437 |
106 |
153 |
77 |
FT23 |
4.34 |
8.92 |
2.00 |
7.91 |
652 |
118 |
201 |
71 |
FT03 |
4.11 |
7.80 |
1.94 |
9.57 |
594 |
107 |
177 |
67 |
FT04 |
4.31 |
9.00 |
1.92 |
7.23 |
809 |
122 |
201 |
72 |
FT12 |
4.66 |
9.75 |
1.56 |
6.73 |
859 |
58 |
110 |
86 |
FT15 |
4.41 |
9.15 |
1.54 |
7.35 |
801 |
58 |
106 |
83 |
FT14 |
4.43 |
9.14 |
1.67 |
7.55 |
955 |
79 |
132 |
82 |
FT31 |
4.20 |
8.53 |
1.40 |
7.34 |
1099 |
72 |
115 |
74 |
FT64B |
4.41 |
9.24 |
1.74 |
5.90 |
589 |
110 |
164 |
69 |
FT32 |
4.60 |
9.51 |
1.47 |
6.00 |
1073 |
65 |
115 |
79 |
FT33 |
4.68 |
9.54 |
1.74 |
5.26 |
1117 |
70 |
134 |
76 |
FT34 |
3.77 |
8.77 |
1.29 |
7.38 |
1097 |
57 |
105 |
68 |
FT18 |
4.37 |
8.96 |
1.75 |
9.82 |
707 |
111 |
189 |
71 |
FT22 |
4.57 |
8.82 |
2.19 |
9.91 |
634 |
121 |
220 |
77 |
FT25 |
4.53 |
8.54 |
2.18 |
8.70 |
575 |
138 |
234 |
68 |
FT28 |
4.29 |
8.27 |
2.03 |
7.30 |
553 |
111 |
189 |
69 |
FT24 |
4.82 |
10.38 |
1.59 |
7.93 |
826 |
58 |
128 |
85 |
FT64A |
4.45 |
9.10 |
1.20 |
4.39 |
1067 |
63 |
103 |
85 |
FT48 |
4.71 |
10.56 |
1.34 |
8.87 |
1074 |
55 |
136 |
81 |
FT37 |
5.19 |
10.78 |
1.65 |
6.79 |
860 |
57 |
135 |
111 |
FT47 |
4.41 |
8.74 |
1.89 |
7.84 |
546 |
136 |
191 |
77 |
FT10 |
4.66 |
9.22 |
1.71 |
7.28 |
770 |
73 |
148 |
65 |
FT61 |
4.93 |
8.89 |
1.42 |
8.28 |
867 |
59 |
115 |
76 |
FT39 |
4.79 |
9.73 |
1.56 |
7.00 |
914 |
60 |
120 |
71 |
FT16 |
4.22 |
8.48 |
1.68 |
9.20 |
716 |
78 |
130 |
81 |
FT41 |
4.37 |
9.36 |
2.19 |
9.97 |
603 |
153 |
216 |
67 |
FT51 |
3.47 |
8.68 |
1.60 |
7.00 |
451 |
109 |
134 |
63 |
FT09 |
4.64 |
8.86 |
2.18 |
8.26 |
682 |
115 |
215 |
66 |
FT38 |
5.56 |
8.49 |
2.66 |
4.27 |
704 |
368 |
573 |
58 |
FT53A |
3.92 |
8.23 |
1.57 |
8.80 |
474 |
116 |
144 |
64 |
FT53B |
3.88 |
7.96 |
1.67 |
8.43 |
555 |
125 |
135 |
63 |
FT56 |
4.55 |
7.32 |
2.05 |
12.20 |
585 |
141 |
242 |
60 |
FT21 |
4.45 |
8.40 |
2.08 |
9.77 |
602 |
133 |
212 |
73 |
FT05 |
4.23 |
7.92 |
1.82 |
8.76 |
594 |
117 |
198 |
74 |
FT06 |
4.20 |
7.84 |
1.98 |
8.75 |
690 |
115 |
191 |
68 |
FT30a |
4.34 |
7.52 |
1.88 |
9.41 |
592 |
136 |
212 |
73 |
FT30b |
4.82 |
8.07 |
2.24 |
9.81 |
697 |
133 |
207 |
63 |
FT30c |
4.42 |
8.17 |
2.10 |
10.30 |
621 |
129 |
198 |
63 |
FT27 |
3.50 |
7.02 |
2.12 |
10.85 |
542 |
111 |
182 |
61 |
FT07 |
3.73 |
7.30 |
1.67 |
9.24 |
510 |
95 |
173 |
56 |
FT08 |
4.16 |
7.96 |
1.96 |
10.16 |
640 |
111 |
181 |
58 |
FT11 |
4.45 |
8.05 |
2.10 |
9.45 |
624 |
111 |
157 |
71 |
FT13 |
4.00 |
7.81 |
1.52 |
9.00 |
473 |
96 |
161 |
70 |
FT17 |
3.45 |
7.03 |
1.36 |
12.18 |
528 |
88 |
176 |
73 |
FT42 |
4.13 |
8.64 |
2.20 |
10.13 |
661 |
133 |
206 |
70 |
FT43 |
3.54 |
8.03 |
2.11 |
14.71 |
666 |
120 |
182 |
62 |
FT44 |
5.27 |
8.80 |
2.19 |
10.73 |
884 |
126 |
239 |
70 |
FT 52 |
3.53 |
6.83 |
1.78 |
9.70 |
677 |
85 |
144 |
58 |
FT 20 |
4.69 |
8.53 |
1.63 |
7.71 |
652 |
168 |
246 |
78 |
Sample |
cluster |
Mic |
Qtz |
Fld |
Cal |
Px |
Gh |
Hem |
FT01 |
A |
/ |
XXXXX |
XXX |
/ |
XX |
tr |
Tr |
FT31 |
A |
/ |
XXXXX |
XX |
XX |
XXX |
X |
X |
FT08 |
B |
/ |
XXXX |
XX |
X |
XX |
XX |
Tr |
FT17 |
B |
/ |
XXXX |
XX |
XX |
XXX |
XX |
X |
FT27 |
B |
/ |
XXXX |
XX |
XXX |
XX |
X |
Tr |
FT21 |
B |
/ |
XXXXX |
XXX |
tr |
XX |
/ |
Tr |
FT30C |
B |
/ |
XXXXX |
XXX |
X |
XX |
XX |
Tr |
FT38 |
outlier |
XX |
XXXXX |
XX |
/ |
X |
/ |
Tr |
Tabella 3. Composizione mineralogica per analisi PXRD di campioni rappresentativi del cluster A e del cluster B.
Figura 3. Immagini SEM-BSE dei frammenti FT01 (sinistra), FT5 (centro) e FT30B (destra): sono visibili lo strato di vernice nera (superiore, più luminoso) sul corpo ceramico (FT01), lo strato di vernice nera sull'ingobbio rosso (A) e il corpo ceramico (B) in FT5 e FT30B.
Figura 4. Dendrogramma da clustering gerarchico (complete linkage method with Manhattan distance metric of autoscaled variables) relativo alla ceramica attica (blu) e apula (rosso), compreso quella proveniente da Taranto.
Sample |
Element concentration |
|||||||
|
(wt %) |
(μg g-1) |
||||||
|
Fe |
Al |
Mg |
Ca |
Mn |
Ni |
Cr |
Ce |
FT02 |
4.51 |
7.95 |
2.00 |
9.23 |
604 |
150 |
198 |
66 |
196086 |
3.21 |
8.93 |
1.45 |
11.00 |
499 |
85 |
152 |
53 |
197190 |
3.07 |
8.87 |
1.67 |
10.70 |
537 |
83 |
144 |
49 |
Tabella 4. Composizione del corpo ceramico di campioni provenienti da un'officina di Via Leonida (Taranto) [Dell'Aglio A (2002) La forma della città: aree e strutture di produzione artigianale. In: Taranto e il Mediterraneo, Proceedings of the 41stconvegno di studi sulla Magna Grecia, 12-16 october 2001. Taranto, Istituto per la storia e l'archeologia della Magna Grecia , Taranto, 171-193.].
Figura 6. Dendrogramma da clustering gerarchico -complete linkage, Manhattan distance- relativo ai ritrovamenti del sito dell'Arsenale, il probabile tester di cottura FT02 [Castoldi 2006], e due campioni vetrificati -196086 e 197190- da un'officina ceramica a Taranto ([Dell'Aglio 2002]).
Figura 7. Immagine SEM-BSE images del frammento FT02 (sinistra) e del campione di argilla 196086 (destra).